Ochrona przyrody w Polsce - obszary Natura 2000

Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w dniu 1 maja 2004, Polska stała się odbiorcą wielu programów mających na celu modernizację infrastruktury drogowej, kolejowej, sieci przesyłowych, kanalizacji itp. Bezpośrednimi beneficjentami akcesu Polski do struktur UE stali się rolnicy. Pomimo obaw, a nawet sprzeciwów wobec rozszerzenia Unii wśród części mieszkańców wsi, rolnicy bardzo szybko zaczęli korzystać dopłat bezpośrednich, a także pozyskiwać inne, dostępne źródła finansowe. Włączenie Polski do Unii Europejskiej wiązało się nie tylko z prawami, ale nakładało na nasz kraj liczne obowiązki, w tym respektowanie przepisów unijnych. Podstawowymi aktami prawa międzynarodowego obowiązującymi w Unii Europejskiej są dyrektywy. Do zawartych w nich uregulowań muszą być dostosowane przepisy poszczególnych krajów członkowskich.

Natura 2000

Szczególnie dużą uwagę Unia Europejska kładzie na ochronę środowiska przyrodniczego w tym ochronę cennych obszarów. Przyroda w Europie jest szczególnie narażona z uwagi na rozrost miast, chemizację rolnictwa, rozbudowę infrastruktury czy rozwój przemysłu. W celu ochrony zasobów przyrodniczych Unia Europejska ustanowiła dwie dyrektywy: tzw. „Dyrektywę Ptasią” i „Dyrektywę Siedliskową”, stanowiące podstawę prawną do tworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod względem przyrodniczym i zagrożonych zanikiem, naturalnych obszarów Europy. Siecią objęte są wszystkie kraje Wspólnoty.

Obszary wchodzące w skład sieci są bardzo zróżnicowane. Mogą obejmować już istniejące tereny chronione np. rezerwaty czy parki narodowe jak i obszary dotychczas nieobjęte ochroną. W Polsce utworzono dotychczas 141 obszarów specjalnej ochrony ptaków oraz 823 specjalnych obszarów ochrony siedlisk. Dla zatwierdzonych obszarów opracowane są priorytety ochrony, ustala się konieczne działania ochronne, a w miarę potrzeby także tworzy plany ochrony.
Znaczna część obszarów Natura 2000 nie wymaga stosowania wygórowanych przepisów ochronnych, podobnych do tych jakie obowiązują są w rezerwatach czy parkach narodowych. Natura 2000 nie stoi w sprzeczności z inwestycjami, pod warunkiem, że nie będą one wpływać na pogorszenie stanu siedlisk przyrodniczych i warunków bytowania gatunków będących przedmiotem ochrony danego obszaru.
Natura 2000 a rolnictwo1

Na terenach leżących w strefie oddziaływania rolnictwa, przede wszystkim na trwałych użytkach zielonych, koncentruje się znaczna część walorów przyrodniczych objętych ochroną w ramach sieci Natura 2000. W szczególny sposób dotyczy to nowych krajów Unii, w których tradycyjne systemy rolnictwa zachowały się w stopniu nie spotykanym w żadnym z dotychczasowych krajów członkowskich. Jednak intensyfikacja upraw rolnych doprowadza do szybkiego zaniku tych środowisk. Dlatego cała Wspólna Polityka Rolna UE ewoluuje w kierunku motywowania rolników do prowadzenia gospodarki rolnej w sposób korzystny dla przyrody. Przykładem takiego mechanizmu motywującego są programy rolnośrodowiskowe. Programy te mają przeważnie charakter dobrowolnych umów zawieranych z rolnikami zobowiązującymi się do realizacji określonych świadczeń. Są przykładem konstruktywnej współpracy użytkowników terenu i administracji ochrony przyrody. Płatności kalkulowane są dla każdego kraju członkowskiego UE i dla każdego rodzaju działalności w taki sposób, aby zrekompensować rolnikowi straty wynikłe z ekstensywnego użytkowania gruntu, zrównoważyć poniesione koszty oraz zachęcić do dalszych proekologicznych działań.

Natura 2000 a działalność gospodarcza i inwestycje2

Bardzo często powtarzana jest opinia, że ochrona przyrody w ramach sieci Natura 2000 blokuje szereg inwestycji, a co za tym idzie rozwój części obszaru Polski. Istotnie, planowane inwestycje oraz projekty planów i programów, których realizacja może mieć szkodliwy wpływ na obszary Natura 2000, wymagają przeprowadzenia uprzedniej ocenie ich wpływu na siedliska przyrodnicze i gatunki, dla ochrony których dany obszar został utworzony. Należy podkreślić, iż wszystkie plany i inwestycje, które nie będą wywierały istotnie negatywnego wpływu na chronione gatunki i siedliska przyrodnicze, są dopuszczalne, jeśli realizują one wymogi nadrzędnego interesu publicznego, który nie może być osiągnięty w inny sposób. W takiej sytuacji konieczne jest jednak skompensowanie szkód poniesionych przez przyrodę.

Jeśli negatywne oddziaływanie dotyczy siedlisk lub gatunków priorytetowych, zgoda może być wydana tylko jeżeli nadrzędny interes publiczny wiąże się z ochroną zdrowia i życia ludzi, zapewnieniem bezpieczeństwa publicznego albo uzyskaniem korzystnych następstw o pierwszorzędnym znaczeniu dla środowiska przyrodniczego. W innych, wyjątkowych przypadkach przed udzieleniem zgody, państwo członkowskie musi wystąpić o opinię do Komisji Europejskiej.
Próby omijania prawa unijnego przez inwestorów skutkują najczęściej przykrymi konsekwencjami. Przykłady sprzecznych z prawem unijnym dotyczącym Natury 2000 działań (np. „słynna” Dolina Rospudy) prowadziły, z jednej strony do wybuchu konfliktów społecznych z drugiej zaś, konieczność tworzenia rozwiązań alternatywnych. Opóźniało to realizację inwestycji, a także znacznie zwiększyło koszty przedsięwzięcia.

Sieć obszarów Natury 2000 to nie tylko ograniczenia ale również szanse i możliwości zrównoważonego rozwoju obszarów. Objęte ochroną Natury 2000 są zazwyczaj tereny o dużych walorach turystyczno – krajobrazowych. Dlatego tym bardziej ich rozwój powinien przebiegać zgodnie z poszanowaniem wartości przyrodniczych. Bez zachowania zróżnicowanego środowiska rozwój turystyki, będzie niemożliwy.
Przyroda jest wspólnym dobrem ale i cennym zasobem, który należy umiejętnie gospodarować. Jak jednak przekonać osoby, które napotkały problemy np. przy budowie domu w miejscu istniejącej łąki z chronionymi gatunkami roślin. Co jest ważniejsze w takim wypadku - człowiek czy przyroda? Dla osób, samorządów, przedsiębiorców obecność obszarów Natury 2000 wiąże się z wieloma dodatkowymi wymogami ale również daje wiele możliwości rozwoju, w tym szczególnie turystyki.

Natura 2000 blisko nas
Stawy Przemkowskie

W południowej części gmin Niegosławice i Gaworzyce, na pograniczu województw dolnośląskiego i lubuskiego, zlokalizowany jest fragment obszaru Natura 2000 „Stawy Przemkowskie”. Obszar ten zajmuje powierzchnię 4 605,42 ha i został powołany w kwietniu 2004 roku jako Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków na podstawie Dyrektywy Ptasiej. Obszar ten obejmuje dwa kompleksy stawów (769 i 179 ha), wraz z fragmentami łęgów jesionowo-olszowych (ogółem 75 ha) w ich otoczeniu oraz ekstensywnie wykorzystywane, wilgotne łąki z kępami wierzbowych zarośli. Występuje tam co najmniej 18 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej m. in. bąk, bączek, czapla biała, bocian czarny, bocian biały, podgorzałka, kania czarna, kania ruda, bielik, żuraw.

Dolina Środkowej Odry

W północnej części gmin Żukowice i Bytom Odrzański, na pograniczu województw dolnośląskiego i lubuskiego, zlokalizowany jest fragment obszaru Natura 2000 „Dolina Środkowej Odry”. Obszar ten zajmuje powierzchnie 33 677,79 ha i został zaproponowany w październiku 2002 roku jako Obszar o Znaczeniu Wspólnotowym na podstawie tzw. Dyrektywy Ptasiej. Obszar ten obejmuje fragment doliny Odry od Bytomia Odrzańskiego do ujścia Nysy Łużyckiej wraz z rejonem ujścia Obrzycy do Odry. Znaczna część obszaru jest zalewana podczas wysokich stanów wody w Odrze. Zachowane są tutaj liczne starorzecza, występują duże kompleksy wilgotnych łąk, a także zarośla i lasy łęgowe. Występuje tam kilkanaście rzadkich gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej m. in.: bocian czarny, bocian biały, bielik, błotniak stawowy, błotniak łąkowy, zielonka, derkacz, żuraw, lelek, dzięcioł zielonosiwy, dzięcioł czarny. Obszar ten jest również ważny dla ptaków migrujących.

Pątnów Legnicki

Powierzchnia: 837,80 ha. Obszar stanowi mozaikę lasów, łąk, zarośli tarniny i innych krzewów, szuwarów oraz stawów hodowlanych. Położony w powiecie legnickim, między miejscowościami: Pątnów Legnicki, Bieniowice i Miłogostowice. Znajdują się tu leśne rezerwaty przyrody “Błyszcz” i “Ponikwa” utworzone dla ochrony cennych fragmentów lasu, głównie łęgu i grądu. Obszar chroni jedno z ładniejszych skupisk wilgotnych zarośli tarninowych. Dużą wartość na tym terenie mają łąki użytkowane ekstensywnie, grąd środkowoeuropejski oraz las brzozowo-dębowy. Obszar ma kluczowe znaczenie dla przetrwania motyla barczatki kataks. Stanowi także ostoję innych motyli z Czerwonej Listy (zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce): ogończyk akacjowiec, mieniak tęczowiec, sówka. Występują tu ponadto: wydra, kumak nizinny, modraszek nausitous.

Podsumowanie

Zazwyczaj przy wyborze miejsca wakacyjnego urlopu kierujemy się obecnością czystych jezior, lasów czy urodą krajobrazu. Warto się wówczas zastanowić co stało by się z tymi najpiękniejszymi obszarami gdyby nie obowiązywały na nich żadne formy ochrony przyrody. Czy miałyby szansę przetrwać?
Negatywne postrzeganie obszarów Natury 2000 wynika przede wszystkim z niedostatecznej wiedzy zarówno wśród urzędników jak i społeczeństwa. Częściowo winne tego stanu rzeczy są wciąż niejasne przepisy. Często jest to jedynie efekt złej woli urzędników lub inwestorów, którzy konfrontują konieczność ochrony przyrody z możliwościami rozwoju. W wielu środowiskach pokutują jeszcze archaiczne sposoby myślenia czy postrzegania rzeczywistości, które nijak mają się do współczesnej wiedzy.
Regulacja rzek, zabudowa polderów zalewowych, chemizacja rolnictwa, melioracja łąk, niekontrolowany rozrost miast – to tylko niektóre przykłady krótkowzrocznego myślenia. Dlaczego próby kompleksowej ochrony przyrody, będącej jednym z najważniejszych atutów Polski, wzbudzają tyle złych emocji. Dlaczego w wielu przypadkach powtarzamy te same błędy jakie kiedyś popełniły Państwa Europy Zachodniej. Zachowanie zróżnicowanej przyrody nie oznacza zacofania. Jest to jedyna, właściwa droga w przyszłość.

Autor: Jakub Józefczuk
Fundacja Ekologiczna Zielona Akcja